ترکیب بندی در هر کار هنری از جمله موسیقی، شعر و همه هنرهای تصویری همچون نقاشی، مجسمه سازی، عکاسی، سینما و غیره کاربرد دارد. شاید بتوان گفت که ترکیب بندی یکی از جنبه های کلیدی آثار هنری است. در هنرهای تصویری گاهی از کلمات دیگری همچون ساختار شکلی (Formal Structure) یا طراحی (Design) به جای ترکیب بندی و یا جنبه هایی از آن استفاده می شود.
تعریف ترکیب بندی
ترکیب بندی (Composition) را به صورت های مختلفی تعریف کرده اند. ترکیب بندی عبارت است از نحوه قرارگیری یا تنظیم عناصر بصری در یک اثر هنری بطوریکه آرایشی دلنشین و متعادل ایجاد نماید. بطور ساده تر، در ترکیب بندی یک تصویر مشخص می کنید که اجزای تصویر شامل سوژه و سایر جزئیات چگونه در کادر تصویر قرار گیرند تا از آن طریق تاثیر مورد نظر بر روی مخاطب گذاشته شود. ترکیب بندی اگر چه بر روی نحوه بیان موضوع تصویر تاثیرگذار است، اجزا و فنون آن عموما مستقل از موضوع اثر، مورد بحث قرار می گیرد.
ترکیب بندی و نحوه کادربندی تصویر در عکاسی اهمیت بسیار زیادی دارد. برای گرفتن یک عکس خوب، بالا بودن تکنیک عکاسی کافی نیست بلکه لازم است این تکنیک با ترکیب بندی مناسبی همراه گردد تا بتواند نتایج چشمگیری ایجاد کند. ترکیب بندی بر نحوه اثربخشی تصویر بر روی مخاطب تاثیر مستقیم دارد. چینش اجزا و عناصر مختلف در کادر تصویر ، ارتباطی که با یکدیگر برقرار می کنند و در نهایت تصویری که تشکیل می دهند، محتوای عکس را ایجاد می کند.
نمایی از دشت بیدسرخ در استان کرمانشاه
بر خلاف سایر جنبه های تکنیکی عکاسی همچون فوکوس کردن یا نوردهی مناسب و مواردی از این دست که تعاریف مشخصی بر اساس نوع استفاده از آنها موجود است، برای ترکیب بندی صحیح مرزهای مشخصی وجود ندارد. به عبارتی دیگر، اگرچه روش ها و قواعد مختلف ترکیب بندی تعریف شده است ولی در نهایت ممکن است در یک عکس خاص هیچکدام از آن قواعد بکار نرود و در عین حال تصویر نهایی بهترین ارتباط را با مخاطب برقرار کند.
از طرفی به دلیل اینکه مخاطبان مختلف سلایق مختلفی دارند، فنون ترکیب بندی بکار رفته در یک تصویر خاص ممکن است همانطور که برای عده ای تصویر را خوشایندتر می کند، برای افراد دیگری جذابیت نداشته باشد. به همین علت، نتایج حاصل از بکارگیری فنون ترکیب بندی تا اندازه ای به سلیقه عکاس و مخاطبین او بستگی خواهد داشت.
خیلی از صاحب نظران عقیده دارند که اولین قانون ترکیب بندی این است که قانونی وجود ندارد. به همین علت اصولا هیچ ترکیب بندی خوب یا بدی را نمی توان در حوزه عکاسی بطور قطع تجویز نمود. هر عکاس برای رسیدن به معنای مورد نظر خود ممکن است از ترکیب بندی ویژه ای در تصاویر خود استفاده کند.
نحوه قرارگیری عناصر بصری در جذابیت تصویر بسیارتاثیر گذار است.
با این وجود روش ها و قواعد بسیاری برای ایجاد یک ترکیب بندی جذاب و تاثیرگذار در عکس ها ابداع شده است که با بکارگیری آنها می توان قدرت بصری عکس ها و اثرگذاری آنها را به میزان زیادی افزایش داد.
یادگیری اصول ترکیب بندی می تواند توانایی های عکاس را در زمینه زیباشناختی افزایش دهد و او را در بکارگیری دوربین عکاسی به عنوان ابزار بیانی خود، قدرتمند سازد. البته این اصول نباید جایگزین خلاقیت های شخصی افراد گردد و در مواردی حتی لازم است قواعد متعارف در محدوده ترکیب بندی شکسته شود تا طرحی نو و بیانی نو شکل گیرد.
توجه به این نکته مهم است که شکستن قواعد ترکیب بندی توسط یک هنرمند، وقتی معنی دارد که او قواعد را بلد باشد و ارائه یک ترکیب بندی ضعیف در تصاویر، الزاما نشان دهنده خلاقیت و نوآوری نخواهد بود.
ردیف درختان سپیدار در اواخر زمستان
عناصر پایه در ترکیب بندی (Composition basic Elements)
در ترکیب یک عکس، اجزا و عناصر بصری گوناگونی بکار می رود که می توان آنها را در چند دسته کلی تحت عنوان عناصر پایه در ترکیب بندی، طبقه بندی نمود:
قطع تصویر (Format)
نقطه (Point)
خط (Line)
شکل (Shape)
بافت (Texture)
رنگ (Color)
روشنایی (Lightness or Tone)
البته ممکن است در متون مختلف، عناصر دیگری را نیز به این فهرست اضافه نمایند که در مبحث ترکیب بندی مطرح می باشد. در اینجا برای سهولت کار و پرداختن بیشتر به محتوای موضوع، مواردی در این فهرست گنجانده شده که توسط اکثر مولفین مطرح گردیده است.
با دقت در تصاویر مختلف درخواهید یافت که حداقل تعدادی از عناصر پایه در ترکیب هر تصویر وجود دارد. ماهیت وجودی تصویر به دلیل حضور عناصر بصری مختلفی است که آن را شکل داده اند. پس آشنایی با این عناصر و اثراتی که هر کدام از آنها بر شکل و محتوای تصاویر بر جای می گذارند بسیار پر اهمیت است. به همین علت لازم است هر یک از این عناصر پایه به صورت مشروح مورد بررسی قرار گیرند.
این عناصر در چند مقاله زیر که در همین وب سایت موجود است مورد بررسی قرار گرفته اند که می توانید به آنها مراجعه نمایید:
ـ عناصر پایه در ترکیب بندی: بخش 1- قطع تصویر و نقطه
ـ عناصر پایه در ترکیب بندی: بخش 2- خط و شکل
ـ عناصر پایه در ترکیب بندی: بخش 3- بافت، رنگ و روشنایی
تعدادی از عناصر بصری پایه را می توان در هر تصویری مشاهده نمود.
فنون ترکیب بندی (Composition Techniques)
علاوه بر عناصر پایه، فنون و تکنیک های متعددی نیز در ترکیب بندی مطرح می باشند که در طی سال ها تجربه توسط تصویرسازان مختلف شکل گرفته است تا بتوان از طریق آنها به ترکیب بندی های قوی تر و جذاب تری دست یافت. با استفاده از این تکنیک ها تلاش می شود تا نحوه چیدمان اجزای تصویر به بهترین شکل ممکن و منطبق با اصول زیباشناختی انجام پذیرد.
به عنوان مثال می توان از تکنیک هایی همچون بکارگیری اصول ژرفانمایی (Perspective)، یا قاعده یک سوم ها نام برد که در آنها روش های کادربندی و اثرات بصری آنها بر روی مخاطب مورد بحث قرار می گیرد.
همچنین در هنگام عکاسی، تنظیمات دوربین همچون اندازه روزنه دیافراگم (Aperture)، فاصله کانونی لنز، زاویه دید دوربین و غیره می تواند در ترکیب بندی نهایی عکس موثر باشد. مثلا با انتخاب یک روزنه دیافراگم بزرگتر می توان عمق میدان را کاهش داد و در نتیجه عناصری که در جلو و عقب ناحیه وضوح عمق میدان قرار دارند تار دیده شوند و به این طریق عناصری که در ناحیه حداکثر شارپی تصویر قرار گرفته اند، مورد تاکید قرار گیرند. این مثال نمونه ای از تاثیراتی است که تنظیمات دوربین عکاسی می تواند بر ترکیب بندی تصویر اعمال نماید.
در این خصوص می توانید به مقالات زیر که در همین وب سایت قابل دسترسی می باشند نیز مراجعه نمایید:
ـ ژرفانمایی یا پرسپکتیو در عکاسی
ـ نسبت طلایی و قاعده یک سوم ها
با کم کردن عمق میدان می توان سوژه را از پس زمینه تصویر جدا کرد.
چرا ترکیب بندی مهم است؟
ترکیب بندی کمک می کند تا تصاویری که خلق می کنید اثرگذار تر باشند. آگاهی از اصول و فنون ترکیب بندی به عکاس قدرت می دهد تا جزئیات بصری تصویر را با دقت بیشتری در کادر تصویر قرار دهد.
با یادگیری تکنیک های ترکیب بندی به تدریج مهارت شما افزایش می یابد بطوریکه پس از مدتی در خلق آثار خود به صورت ناخودآگاه از آنها استفاده می کنید و توجه به ترکیب بندی به فرایندی طبیعی در عکاسی شما بدل خواهد شد. کسانی که برای ارتقای ترکیب بندی تصاویر خود تکنیک های آن را می آموزند و آنها را بکار می گیرند، پس از مدتی تغییرات فاحشی در کیفیت بصری عکس های خود مشاهده خواهند کرد و این موضوع به شکل روندی رو به رشد و فزاینده در تجربیات عکاسانه آنها ادامه می یابد.
یکی از روش های موثر برای یادگیری و اجرای اصول ترکیب بندی در خلق تصاویر این است که پس از آموختن هر تکنیک، آن را در تعدادی از عکس هایی که می گیرید بکار بندید. یعنی قبل از عکاسی به آن فکر کرده، برای بکارگیری آن برنامه ریزی کنید و پس از انجام عکاسی، تصاویر ایجاد شده را تجزیه و تحلیل نمایید. با این روش می توانید تکنیک و نتایج عملی آن را به ذهن بسپارید. نکته مهم این است که تکنیک های ترکیب بندی را بایستی هدفمند و برای رسیدن به یک نتیجه خاص بکار گرفت.
شاید بعضی افراد هدف از بکارگیری ترکیب بندی را این موضوع بدانند که تصویر ایجاد شده برای مخاطب دلپذیرتر باشد و با این کار تصویری لذت بخش و زیبا بیافرینند. اگرچه تا حدودی چنین نتایجی با استفاده از اصول ترکیب بندی حاصل می گردد ولی این عقیده در خصوص کارکرد ترکیب بندی در هنرهای تصویری و خصوصا عکاسی کمی سطحی به نظر می رسد. چرا که هر اثر هنری لزوما برای ایجاد زیبایی و خوشایند مخاطب خلق نمی شود. بعضی هنرمندان سعی می کنند با ایجاد آثار هنری، نظرات متفاوت و قوی تری ابراز کنند و برای این منظور از موضوعات و ترکیب بندی های خاص استفاده می نمایند. به عنوان مثال اگر عکاسی بخواهد حس تنش زا و ناراحت کننده ای در مخاطب ایجادکند، ممکن است به سراغ ترکیب بندی های غیر معمول و پیش بینی نشده برود. عکس های خبری یا عکس های جنگ نمونه بارز این نوع عکاسی است تا به این وسیله بتوانند عمق فاجعه و یا آثار ویرانگری را به نمایش گذارند. آنچه مسلم است، ترکیب بندی خوب در خدمت هنرمند قرار می گیرد تا به او کمک کند نظرات خود را با مفاهیم بصری مورد نیاز بیان نماید.
نبرد نرماندی در ششم ژوئن 1944 میلادی طی جنگ جهانی دوم
آهنگ تصویر (Image music)
فضای یک عکس همانند نت های یک ملودی است که آهنگی را تولید می کند و ترکیب قرارگیری عناصر تصویر در کنار هم آهنگ آن را می سازد. کیفیت یک تصویر با عناصر جداگانه بصری که به یکدیگر مربوط می شوند خود را نشان می دهد. تصویر بر اساس ساختاری که دارد مشخص می کند که محتوایش چگونه تاثیری بر مخاطب خواهد گذاشت، تاثیری روح افزا یا کسل کننده، آشفته یا منظم. این همان چیزی است که تمام اثر یا آهنـگ تصـویر (Image music) در باره آن صحبت می کند.
برای خلق یک تصویر، لازم است انتخاب هایی توسط عکاس انجام پذیرد. سه مورد از مهم ترین این انتخاب ها عبارت است از:
قاب تصویر
محل
زمان
در هنگام عکاسی این موارد بر تصویر نهایی اثر خواهند گذاشت. اینکه شما عکس مورد نظر خود را در کجا و در چه زمانی و با چه کادری از داخل دوربین می بینید و ثبت می کنید در نتیجه نهایی اثر مهم است. زبان تصویر با زبان کلامی (یعنی آنچه موضوع تفکر منطقی است) تفاوت هایی دارد. اصول هارمونی در تصویر در قالب نحوه ترکیب بندی و بکارگیری عناصر تصویری برقرار می گردد.
یک عکس خوب همیشه محصول یک عکاسی سریع در مقابله با سوژه نیست، بلکه در موارد زیادی نیاز به مشاهده عمیق و زمانی طولانی دارد. یافتن بهترین موقعیت در چیدمان عناصر تصویری و ایجاد ترکیب بندی قوی گاهی نیاز به تغییر مکان دوربین یا زاویه دید جدید خواهد داشت.
نمایی از تهران در یک صبح پاییزی
هنگام عکس گرفتن فراموش نکنید جذابیت سه بعدی صحنه که توسط چشمان شما دیده می شود، در یک تصویر تخت و دو بعدی جلوه متفاوتی خواهد داشت. نحوه کادربندی و بکارگیری ترفندهای ترکیب بندی می تواند در تقویت بیان تصویری عکس مورد نظر کمک کند. در دوران عکاسی دیجیتال این امکان فراهم شده است که تعداد بسیار بیشتری عکس از سوژه مورد نظر گرفته شود و عکاس بتواند با آزادی بیشتری از میان آنها ، عکس نهایی را با بهترین ترکیب تصویری انتخاب کند .
برای بیان تصویر خاصی که مورد نظر عکاس است (مثلا معرفی یک سبک معماری)، نحوه انتخاب عناصر تصویری و چیدمان آنها در کادر مهم است. با حذف عناصر نامرتبط و یا منحرف کننده ذهن از هدف مورد نظر، می توان موجب تمرکز بیننده بر سوژه اصلی شد.
کوزه سفالی در بازار تاریخی شهر کاشان
حرکت چشم بر روی تصویر (Viewer eyes movement)
ترکیب بندی خوب عاملی است که بوسیله آن می توان چشم مخاطب را هنگام تماشای تصویر هدایت نمود. با هدایت چشم مخاطب می توان نتایج زیر را بدست آورد:
• هدایت چشم مخاطب در طول یک مسیر مشخص
• هدایت چشم مخاطب به سمت مهمترین عناصر مورد نظر در تصویر
عناصر تصویر مثل خطوط یا اشکال، می توانند چشم را در امتداد خاصی هدایت کنند بطوریکه چشمان مخاطب در حین تماشای تصویر، عناصر خاصی از تصویر را به دنبال هم و در مسیری خاص دنبال کند.
حرکت چشم در هنگام تماشای یک تصویر به شکل تصادفی نیست. نگاه چشم به سمت عناصر خاصی می رود که از نظر بصری مورد تاکید قرار گرفته اند. به عنوان مثال کنتراست نقش مهمی دارد خصوصا در عکاسی سیاه و سفید بطوریکه چشم بیننده به سمت عناصر یا بخش های پر کنتراست جذب می شود. با نظم دادن هشیارانه به عناصر پر کنتراست می توان نگاه بیننده را هدایت کرد. با عواملی همچون رنگ، اندازه، شکل و فراوانی یک عنصر بصری می توان برای آن وزن بصری متفاوتی ایجاد کرده و توجه را به سمت آن جلب نمود.
نمایی از دریاچه خلیج فارس در منطقه چیتگر تهران
با تحقیقات انجام شده نشان داده اند که حرکت چشم ها هنگام دیدن تصاویر(Eye movement) در بیننده غربی به این صورت است که چشم ابتدا قسمتی از تصویر را می بیند که در سمت چپ محور عمودی و تا حدودی بالای محور تقارن افقی قرار دارد و سپس به سمت راست حرکت می کند. بعضی عقیده دارند در کشورهایی مثل ایران که مسیر نگارش از سمت راست به چپ است، نگاه مخاطبین نیز از سمت راست و بالا شروع می شود و سپس به سمت چپ حرکت می کند.
هنگامی که یک مخاطب به تصویری نگاه می کند، اگر فاصله اش از تصویر کم باشد، چشم او نمی تواند به خوبی همه نقاط تصویر را مرور کند و برعکس اگر فاصله مخاطب از تصویر خیلی دور باشد، چشم او جزئیات تصویر را نخواهد دید.
توصیه شده است برای دیدن بهتر یک تصویر ، فاصله چشم فرد بیننده تا تصویر حداقل دو برابر قطر تصویر باشد. در این شرایط چشم مخاطب می تواند جزئیات تصویر را بطور کامل ببیند.
مسیر حرکت چشم هنگام نگاه کردن به تصویر و فاصله مناسب چشم مخاطب تا تصویر
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
گردآوری و تألیف: امیر دولتیاری
تاریخ نگارش/آخرین ویرایش: 1397/2/11
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مراجع:
1_Harald Mante (1977). La composition en photographie. Dessain et Tolra, Paris.
(ترجمه فارسی: ترکیب بندی در عکاسی، پیروز سیار، چاپ 14، سروش،1391)
2_Jeff Meyer (2012). 10 rules of photo composition. Retrieve from www.digitalcameraworld.com on Apr 20.
3_David Peterson (2016). 18 Composition Rules For Photos That Shine. Retrieve from www.digital-photo-secrets.com on Apr 22.
4_Romanas Naryskin (2014). What is Composition in Photography? Retrieve from https://photographylife.com on Apr 21.
5_Adam Dachis (2011). Basics of photography: Composition and Technique. Retrieve from http://lifehacker.com on Apr 22.
6_Torsten Andreas Hoffmann (2008). The Art of Black and White Photography: Techniques for Creating Superb Images in a Digital Workflow, 1th ed. Rocky Nook, USA.
7_Viktor Elizarov (2017).Learning Composition in Photography – Practical Guide, Retrieve from www.phototraces.com on Oct 28.
8_Steven Bradley (2014). How To Direct A Viewer’s Eye Through Your Design, Retrieve from http://vanseodesign.com on Oct 28.
مقالات مرتبط:
ـ عناصر پایه در ترکیب بندی: بخش 1- قطع تصویر و نقطه
ـ عناصر پایه در ترکیب بندی: بخش 2- خط و شکل
ـ عناصر پایه در ترکیب بندی: بخش 3- بافت، رنگ و روشنایی
ـ ژرفانمایی یا پرسپکتیو در عکاسی
ـ نسبت طلایی و قاعده یک سوم ها